सूत्रस्थानम् 1.21
Sanskrit:
सत्त्वं हि मनश्चैव ज्ञानं च प्रकीर्तितम्।
Anvaya:
सत्त्वं (सत्व) हि (निश्चित) मनः (मन) च (और) एव (ही) ज्ञानं (ज्ञान) च (भी) प्रकीर्तितम् (प्रसिद्ध है)।
Specific Word Meanings:
-
सत्त्वं – essence, pure quality
-
हि – indeed
-
मनः – mind
-
च – and
-
एव – indeed
-
ज्ञानं – knowledge
-
प्रकीर्तितम् – declared, famous
Hindi Meaning:
सत्त्व और मन तथा ज्ञान सभी प्रसिद्ध हैं।
English Meaning:
Essence (sattva), mind, and knowledge are indeed well known.
सूत्रस्थानम् 1.22
Sanskrit:
अथार्तश्चापि देहं रोगैः सन्तप्तं समाश्रयेत्।
Anvaya:
अथ (अब) आर्तः (दुखी) च (और) अपि (भी) देहम् (शरीर) रोगैः (रोगों से) सन्तप्तं (पीड़ित) समाश्रयेत् (शरण लेता है)।
Specific Word Meanings:
-
अथ – then, now
-
आर्तः – distressed, suffering
-
च – and
-
अपि – also
-
देहम् – body
-
रोगैः – diseases
-
सन्तप्तं – afflicted, tormented
-
समाश्रयेत् – takes refuge
Hindi Meaning:
जो दुखी है, वह रोगों से पीड़ित शरीर में शरण लेता है।
English Meaning:
A suffering person seeks refuge in the body afflicted by diseases.
सूत्रस्थानम् 1.23
Sanskrit:
अयं हि शरीरो नित्यं प्राणाधारः स्मृतः।
Anvaya:
अयम् (यह) हि (निश्चित) शरीरः (शरीर) नित्यम् (सदा) प्राणाधारः (प्राण का आधार) स्मृतः (माना गया)।
Specific Word Meanings:
-
अयम् – this
-
हि – indeed
-
शरीरः – body
-
नित्यम् – always
-
प्राणाधारः – life-support, vital basis
-
स्मृतः – considered, remembered
Hindi Meaning:
यह शरीर हमेशा प्राण का आधार माना गया है।
English Meaning:
This body is always considered the support of life (prana).
सूत्रस्थानम् 1.24
Sanskrit:
प्राणाः शरीरस्य जीवाः स्थावराणि च पञ्चसु।
Anvaya:
प्राणाः (प्राण) शरीरस्य (शरीर के) जीवाः (जीव) स्थावराणि (स्थिर) च (और) पञ्चसु (पाँच)।
Specific Word Meanings:
-
प्राणाः – vital airs, pranas
-
शरीरस्य – of the body
-
जीवाः – living entities
-
स्थावराणि – immobile, fixed
-
पञ्चसु – in five (types)
Hindi Meaning:
प्राण शरीर के जीव हैं, जो पाँच प्रकार के स्थिर होते हैं।
English Meaning:
Pranas are the vital forces of the body, consisting of five types of immobile entities.
सूत्रस्थानम् 1.25
Sanskrit:
प्राणेन्द्रियाणि चैव मनसः क्षेत्रं परं स्मृतम्।
Anvaya:
प्राणेन्द्रियाणि (प्राण और इन्द्रिय) च (और) एव (ही) मनसः (मन का) क्षेत्रं (क्षेत्र) परम् (उच्च) स्मृतम् (माना गया)।
Specific Word Meanings:
-
प्राणेन्द्रियाणि – prana and senses
-
च – and
-
एव – indeed
-
मनसः – of mind
-
क्षेत्रं – field, place
-
परम् – supreme
-
स्मृतम् – considered
Hindi Meaning:
प्राण, इन्द्रिय और मन को परम क्षेत्र माना गया है।
English Meaning:
Prana, senses, and mind are considered the supreme field.
सूत्रस्थानम् 1.26
Sanskrit:
इन्द्रियाणि शरीरस्य द्वितीयं स्थावरं भूषणम्।
Anvaya:
इन्द्रियाणि (इन्द्रिय) शरीरस्य (शरीर के) द्वितीयं (दूसरा) स्थावरं (स्थिर) भूषणम् (आभूषण)।
Specific Word Meanings:
-
इन्द्रियाणि – senses
-
शरीरस्य – of the body
-
द्वितीयं – second
-
स्थावरं – immobile, fixed
-
भूषणम् – ornament, adornment
Hindi Meaning:
इन्द्रिय शरीर का दूसरा स्थिर आभूषण हैं।
English Meaning:
The senses are the second immobile adornment of the body.
सूत्रस्थानम् 1.27
Sanskrit:
मनसः क्षेत्रं चैतन्यं हृदयेन संविभज्यते।
Anvaya:
मनसः (मन का) क्षेत्रं (क्षेत्र) चैतन्यं (चैतन्य) हृदयेन (हृदय द्वारा) संविभज्यते (विभाजित होता है)।
Specific Word Meanings:
-
मनसः – of mind
-
क्षेत्रं – field
-
चैतन्यं – conscious, living
-
हृदयेन – by heart
-
संविभज्यते – divided, differentiated
Hindi Meaning:
मन का क्षेत्र चैतन्य होता है और हृदय से विभाजित किया जाता है।
English Meaning:
The field of mind is conscious and is divided by the heart.
सूत्रस्थानम् 1.28
Sanskrit:
मनः परमात्मा हि सर्वाणि कर्माणि करोति।
Anvaya:
मनः (मन) परमात्मा (परमात्मा) हि (निश्चित) सर्वाणि (सभी) कर्माणि (कर्म) करोति (करता है)।
Specific Word Meanings:
-
मनः – mind
-
परमात्मा – supreme soul
-
हि – indeed
-
सर्वाणि – all
-
कर्माणि – actions
-
करोति – does, performs
Hindi Meaning:
मन, परमात्मा ही है जो सभी कर्म करता है।
English Meaning:
The mind is the supreme soul which performs all actions.
सूत्रस्थानम् 1.29
Sanskrit:
कर्माणि च शरीरस्य विषयाः प्राण एव तु।
Anvaya:
कर्माणि (कर्म) च (और) शरीरस्य (शरीर के) विषयाः (वस्तुएँ) प्राण (प्राण) एव (ही) तु (हैं)।
Specific Word Meanings:
-
कर्माणि – actions, functions
-
च – and
-
शरीरस्य – of the body
-
विषयाः – objects, subjects
-
प्राण – life force
-
एव – indeed
-
तु – but
Hindi Meaning:
शरीर के कर्म प्राण ही होते हैं।
English Meaning:
The actions of the body are indeed due to prana (life force).
सूत्रस्थानम् 1.30
Sanskrit:
प्राणस्याभावादात्मा न स्थास्यति न जीवति।
Anvaya:
प्राणस्य (प्राण का) अभावात् (अभाव) आत्मा (आत्मा) न (न) स्थास्यति (स्थिर) न (न) जीवति (जीवित रहता है)।
Specific Word Meanings:
-
प्राणस्य – of prana
-
अभावात् – absence, lack
-
आत्मा – soul, self
-
न – not
-
स्थास्यति – remain stable
-
जीवति – lives
Hindi Meaning:
प्राण के अभाव से आत्मा न तो स्थिर रहती है और न जीवित रहती है।
English Meaning:
In absence of prana, the soul neither remains stable nor lives.
